Sveti Stefan Kilisesi, Fatih’de, Balat ve Fener(http://www.degisti.com/index.php/archives/17456) semtleri arasında yer alır. Demir Kilise olarak da bilinen Sveti Stefan Kilisesi, Bulgar Ortodoks cemaatine ait bir kilisedir. 19. yüzyılın sonlarında inşaa edilmiş olan kilisenin mimarı Hovsep Aznavour’dur.

Osmanlı İmparatorluğu’nda yaşayan Bulgarlar, önceleri Fener Rum Patrikhanesi’ne bağlı Ortodoks kiliselerinde ibadet ederken, 19. yy’da kendilerine ait bağımsız bir kilise kurmak amacıyla girişimde bulunmuşlardır. Alınan izinle önce “metoh” adı verilen bir papaz evi inşa edilmiştir, ki bu papaz evi, bugün kilise girişinin tam karşısında, Mürsel Paşa Caddesi’nin öbür yanındaki yapıdır. Saçağının altında bütün cephesi boyunca uzanan tek satır halindeki Bulgarca bir yazıtta, tamamlanış tarihi olarak 1850 yılı verilmiştir.

Daha sonra bugünkü kilisenin yerinde, ahşap bir kilise yapılmış; sonrasında aynı yerde, daha büyük bir kilisenin inşasına girişilmiştir. Kilisenin olduğu yerde konağı olan Stefan Bogodi de, mülkünü kilise yapımı için hibe etmiştir. Arsanın Haliç’e doğru kaygan olması sebebiyle, yapının kaymasını önlemek için önce demir konstrüksiyonlu bir temel düşünülmüş, sonra deprem riski de göz önüne alınmış, neticede herhangi bir sorun karşısında prefabrike bir kilise yapılmasına karar verilmiştir. Yapının projesi mimar Hovsep Aznavour’a yaptırılmıştır.

Kilisenin uygulama projesinin hazırlanması ve prefabrik yapı parçalarının üretilmesi için 1892’de uluslararası bir yarışma açılmıştır. Yarışmayı kazanan Avusturya firması R. Ph. Waagner, 1893′te bir yandan projeleri tamamlarken, bir yandan da üretime geçmiştir. Gerekli döküm işleri 4 yılda üretilmiş; bütün parçalar bitince, kilise önce firmanın Viyana’daki fabrikasının bahçesinde kurulmuştur. Sonra sökülerek, tahminen 1896 baharında, Tuna nehri ve Karadeniz üzerinden gemiyle İstanbul’a taşınmıştır.

Yaklaşık bir buçuk yıllık bir çalışma sonunda, kilise bugünkü yerine kurulmuş ve 1898′de, bir törenle kutsanarak açılmıştır. Eskiden çevresini saran irili ufaklı binalar nedeniyle ancak önüne gelince fark edilebilen Sv.Stefan Kilisesi, 1980’lerin ikinci yarısında, Haliç’i(http://www.degisti.com/index.php/archives/5934) yeni bir çehreye kavuşturmak amacıyla yapılan yıkımlar sonucunda, bugünkü konumuna ulaşmıştır. Sveti Stefan Kilisesi’nin girişinde, kilisenin Viyana’da yapıldığını anlatan küçük bir plaket vardır.

Kilise ilginç bir binadır, çünkü malzeme olarak tümüyle demirden inşaa edilmiştir. Bu nedenle “Demir Kilise” olarak da anılmaktadır. Zamanında tüm dünyada sadece 2 tane olan demir kiliselerden diğeri zamanla yok olunca, Sveti Stefan dünyadaki tek demir kilise olarak kalmıştır.

Kilisenin apsis cephesi, Haliç boyunca uzanan Balat Vapur İskelesi Caddesi’ne, giriş cephesi ise buna paralel olan Mürsel Paşa Caddesi’ne bakmaktadır. Yapı, kuzeydoğu-güneybatı doğrultusunda uzunan, Haliç kıyısına dik konumda, üç nefli bir bazilikadır. Yan neflerin genişliği 1 aks (3 m), orta nefin genişliği 2 aks (6 m) tutulmuştur. Kilisenin dikdörtgen biçimindeki kütlesinin güneybatı ucunda, orta nef yarım aks boyu (1.5 m) çıkıntı yaparak giriş bölümünü, kuzeydoğu ucunda da 1 aks boyu (3 m) çıkıntı yaparak, yarım sekizgen biçimindeki apsisi oluşturur. Transept de orta nef gibi 2 aks genişliğindedir ve uçları iki yanda ana kütleden yarımşar aks boyu dışa taşar. Böylece yapının uzunluğu 10.5 aks boyu, eni ise nefler hizasında 4, transept hizasında da 5 aks boyu olmaktadır.

Kilisenin bir de, bodrum katı bulunmaktadır. Buraya güneybatıdaki ana girişten başka, her iki yan cepheden de, ikişer tane yan kapı açılır. Giriş bölümünün ve iki yan nefin üstünde “U” biçiminde bir galeri katı vardır; buraya girişin iki yanında, yan neflerin dibinde yer alan birer merdivenle ulaşılır. Galerinin üzeri çapraz tonozlarla, orta nef ile transeptin üzeri ise yarım silindir biçimindeki birer beşik tonozla örtülüdür. Beşik tonozların içi, Rönesans döneminde yapılmış birçok kilisede görüldüğü gibi kare biçimli kasetlerle kaplıdır. Galerinin, girişin üstüne gelen orta bölümü koro yeridir. Kilisenin batısında yükselen çan kulesine, köşedeki bir döner merdivenle çıkılır. Neobarok detaylariçeren bu kule 40 metre yüksekliğindedir. Çan kulesindeki altı tane çanın hepsi, Rusya’nın Yaroslavl şehrinde dökülmüştür; günümüzde iki tanesi kullanılabilmektedir.

Yapının taşıyıcı iskeleti çelik profillerden oluşturulmuş, sonra üzeri sac ve döküm levhalarla kaplanmıştır.  Bütün dış duvar kaplamaları, pilastrlar, pilastr başlıkları, pencere doğramaları, kapı kanatları, kemerler, saçak silmeleri, çatı, çatının kenarı boyunca uzanan parapet duvarı ile bunun üzerindeki çan kulesi, bu kulenin dört yanındaki dört balkon ve cephelerdeki çeşitli kabartma bezemeler sadece demirden yapılmıştır. Bütün parçalar civata-somun ve perçinle ya da kaynaklanarak birleştirilmiştir.

İç mekana gelince, duvarlar, merdivenler, bütün kolonlar ve kolon başlıkları yine demirdendir. Yalnız daha görkemli bir görünüm sağlamak amacıyla, girişte ve ana mekanda duvarların ve kolonların üstleri renkli mermer levhalarla kaplanmıştır. Modern Rönesans stilinde yapılmış olan ve ibadet mekanını apsis bölümünden ayıran, üzeri altın yaldızlı, görkemli ahşap ikonastasis, yapıdaki demirden olmayan dikkat çekici tek unsurdur.

Üslup açısından yer yer neogotik, yer yer de neobarok öğeler içeren kilise, yapıldığı dönemde Avrupa’da çok yaygın olan historisist mimarlık doğrultusunda, eklektik bir anlayışla inşaa edilmiştir. Tıpkı Fener Rum Patrikhanesi gibi, Osmanlının ve T.C ‘nin hoşgörüsünü yansıtan yapılardan biri olan Demir Kilise-Sveti Stefan, Bulgar dini inanışının en büyük sembollerinden biridir.

 Adminden Not: 22.03.2012 tarihinde Sveti Stefan Kilisesi‘ni fotoğrafladığımızda, yapının kapsamlı bir restorasyona alındığını gördük.

Kaynakça:

E.Şarlak, İstanbul’un 100 Kilisesi, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş Yayınları,İstanbul 2010, s.30-32